मिथिलामा छठको सकिएसँगै ‘सनेस’ को चटारो

काठमाडौं । छठपर्व सकिएसँगै मिथिलाका गृहिणीलाई ‘सनेस’ कोसेली को चटारो छ । ‘सनेस’ छोरी, दिदीबहिनी, इष्टमित्र र नजिकका आफन्तलाई पठाउने परम्पराले अहिले मैथिल गृहिणीलाई ठकुवा, भुसुवासहितका परिकार पकाउन र सम्बन्धितकहाँ पठाउने चटारो परेको हो ।

दसैँ, तिहार पर्व सकिएलगत्तै छठका तयारीमा लाग्दा गृहस्थ जीवनका काम असरल्ल परेकै बीच अहिले ‘सनेस’ भ्याउनुपरेको मैथिल गृहिणी बताउँछन् । ‘धान थन्क्याइसकिएको छैन, हिउँदे बाली लगाउने चटारो छँदैछ, तर अहिले यी सबै थाँती राखेर छठको ‘सनेस’ पकाउनुपरेको छ’, भङ्गाहा नगरपालिका–४ रामनगरकी शान्तिदेवी साह भन्छिन, ‘फूपूकहाँ त हिजै पठाइयो, अब छोरीहरु र मितकहाँ पठाउनु छ ।’

मिथिलामा छठ र तिलासक्रायत माघेसङ्क्रान्ति पर्वको ‘सनेस’ पठाउने आम परम्परा छ । छठ सकिएलगत्तै पठाइने ‘सनेस’ मा ठकुवा गहुँको पिठोमा सख्खर मिसाएर घिउमा पकाइने खास मिष्ठान्न परिकार, भुसुवा कसार, पिरुकिया–पिठोबाटै बनाइने मिठो परिकार, खाजा पनि भनिन्छ र केरा हुने गर्छ । यसरी पठाइने ‘सनेस’ छठ नमनाइने परिवारमा पर्व सकिएलगत्तै र अन्यकहाँ एक÷दुई सातासम्म लगाएर पठाइने गरिएको छ । पकाउने काम गृहिणीको भए पनि ‘सनेस’ पु¥याउन चाहिँ बाबु÷काका, दाजुभाइ नै जाने गर्छन् । यसरी पठाइने ‘सनेस’ मा छठमा सूर्यदेवलाई अघ्र्य दिँदा देखाइएको प्रसाद सामग्री मिसाएर पठाइने गरिन्छ ।

‘यो परम्परा कोसेलीमात्रको नभएर मुख्य चाडवाडपछि आपसी भेटघाटको अवसर पनि पूर्वजले बनाएका होलान्’, बलवा नगरपालिकास्थित भगवतीपुरका मनोज मिश्र भन्छन, ‘यसमा आशिष पु¥याउने र सम्बन्धको प्रगाढता पनि जोडिएको हुन्छ ।’मिथिलामा छठ र तिलासक्रायत पर्व सकिएलगत्तै ‘सनेस’को नाउँमा भेटघाटको निरन्तरता केही दिन चल्ने गर्छ । पर्वको ‘सनेस’ पुग्न ढिलो हुँदा त खासगरी छोरीचेली र मित÷मितिनीले बिर्सेकी भन्ने खुलदुली नै लाग्ने गरेको पाका मैथिल बताउँछन् । समयक्रमले अचेल कामको विविधता बढ्दै जाँदा पहिले–पहिलेजस्तो घरपरिवेशको झैँ गृहस्थ जीवन फेरिएको छ । कामका लागि टाढा–टाढा जानुपर्दा पर्व सकिएलगत्तै युवापुस्ता घरमा नहुँदा सकी–नसकी यो परम्परा बूढापाकाले धान्नुपरेको भङ्गाहा–४ थारूटोल बनराका ६५ वर्षीय रामधारीसिंह थारूले बताए ।

‘पर्व सकिएलगत्तै तीन भाइ छोराहरू कामकाममा गए”, उनी भन्छिन, “सनेस लिएर मै जानुपर्ने हुन्छ ।’ अब यो परम्परा कामको चापले आफ्नो पुस्तापछि मेटिदै हराउँदै जाने थारूको अड्कल छ । मिथिलामा छठ सकिएको दुई सातासम्म ठकुवा, भुसुवाकै मौसम रहन्छ । घरको खाजामा होस् वा आफन्तलाई पठाउने ‘सनेस’ मा । यसै परम्पराले सिङ्गो मिथिला क्षेत्रमा नै अहिले घरघरै जसो ठकुवा, भुसुवा पकाइँदा, बनाइँदा छन् । तिल, चिउरा, जुनेला र मुरीका ‘लाइ’ धमाधम बटारिँदा बनाइँदा छन् । रमाइलो थप के हुन्छ भने छिमेकका जेठानी, देउरानी, नाताका बुहारी र अन्य आपस्त हिमचिम भएका पनि ठकुवा पकाउन र भुसुवा बटार्न सरिक हुन्छन् । ठकुवाका लागि पिठो र मिठ्ठा सख्खरको खुँदोको मात्रा, भुसुवाका लागि चाहिने मरमसलाको तालमेल मिलाउने सल्लाह र यसै मेसोमा मिथिलानीबीच हुने अन्य हासपरिहास पनि यस कामका रमाइला पक्षका रूपमा पाका मैथिल गृहिणी सम्झन्छन् ।

‘पवनी पर्व सकिएकै दिन सानो छोराले ‘सनेस’ छोरीकहाँ पु¥याएर आयो”, बर्दिबास नगरपालिका– पशुपतिनगरकी दिपीयादेवी महतोले भन्नुभयो, अब ननद नन्द र दोस्त मितको घरमा जान बाँकी छ, त्यसैमा लागेकी छु ।’ पर्वमा घरका परिवारजन, छिमेकी र आफन्तलाई समेत ख्वाइने र यी परिकार यसपालि आगामी १५ मङ्सिरसम्म नै खाजा खाइने उनको भनाइ छ ।

खासगरी अब जाडो बढ्दै जाँदा सख्खर, घ्यू र गहुँको पिठोबाट बन्ने परिकार खाँदा आङ तात्ने, चिसोका विकार ठिक हुने र काममा पूmर्ति आउने मैथिल जनविश्वास छ । यसै विश्वासको परम्पराले पनि बढ्दो जाडोबीच ठकुवा, भुसुवा खाने, ख्वाउने प्रचलन मैथिल संस्कृतिको अङ्ग नै बनेको भङ्गाहा–७ मेघरोलका शिक्षिका समीक्षासिंह थारू जानकारी दिए ।

अहिले यस क्षेत्रमा आफ्नो सावगासअनुसार सबैजसो घरमा ठकुवा, भुसुवा बनाउन लागिपरेका छन् । ‘सनेस’ पठाउने स्थापित परम्परा र आफ्नै घरको खानपिनमा यो परिकार परेपछि मिथिलामा छठ सकिएका केही दिनसम्म ठकुवा, भुसुवाको मौसम हुने गरेको यहाँका बूढापाका बताउँछन् । रासस