आज जुन २० तारिख, विश्व शरणार्थी दिवश । विश्व शरणार्थी दिवस संयुक्त राष्ट्र संघले विश्वभरका शरणार्थीहरूलाई सम्मान गर्न तोकेको अन्तर्राष्ट्रिय दिन हो । विश्व शरणार्थी दिवस प्रत्येक वर्ष जुन २० मा पर्छ र विश्वभरका शरणार्थीहरूको सम्मानका लागि संयुक्त राष्ट्र संघको आबहृानमा यो दिवस मनाइन्छ ।
शरणार्थीको स्थिति सम्बन्धी १९५१ को महासन्धिको ५०औं वार्षिकोत्सवको सम्झनामा विश्व शरणार्थी दिवस पहिलोपटक २० जुन २००१ मा विश्वव्यापी रूपमा मनाइएको थियो । संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाले डिसेम्बर २००० मा आधिकारिक रूपमा यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको रूपमा तोक्नुअघि यसलाई मूलरूपमा अफ्रिका शरणार्थी दिवसको रूपमा चिनिन्थ्यो ।
यस वर्ष सन् २०२५ ‘शरणार्थीहरुसँग ऐक्यबद्धता’को मूल नाराका साथ शरणार्थी दिवस मनाइँदैछ । प्रत्येक वर्ष विश्व शरणार्थी दिवस शरणार्थीहरूको समर्थनमा विश्वभरका धेरै देशहरूमा विभिन्न कार्यक्रमहरूद्वारा मनाइन्छ । यी गतिविधिहरू शरणार्थीहरू आफैंले तथा सरकारी स्तरमा आयोजक समुदायहरू, कम्पनीहरू, सेलिब्रेटीहरू र स्कूले केटाकेटीहरू लगायत अरूले नेतृत्व गर्छन् वा संलग्न हुने गर्दछन् ।
विश्व शरणार्थी दिवसले शरणार्थीहरूको अधिकार र आवश्यकतालाई प्रकाश पार्छ। राजनीतिक इच्छाशक्ति र स्रोतहरू परिचालन गर्न मद्दत गर्दछ । ताकि शरणार्थीहरू बाँच्नमात्र नभई फस्टाउन सकून् । हरेकदिन शरणार्थीहरूको जीवनको सुरक्षा र सुधार गर्नु महत्त्वपूर्ण भएपनि विश्व शरणार्थी दिवस जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय दिनहरूले द्वन्द्व वा उत्पीडनबाट भाग्नेहरूको दुर्दशामा विश्वव्यापी ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्दछ । विश्व शरणार्थी दिवसमा आयोजित धेरै गतिविधिहरूले शरणार्थीहरूलाई सहयोग गर्ने अवसरहरू सिर्जना गर्दछ ।
देशभित्र युद्व, द्वन्द्व वा उत्पीडनका घटनाबाट मानिसहरु आफ्नो मातृभूमि छोडन बाध्य भएका छन् । यसरी देश छोड्न बाध्य भएका मानिसहरुलाई शरणार्थी भनिन्छ । साम्राज्यवादी अमेरिकाले विश्वमा युद्ध र द्वन्द्व संचालन गर्दै आएको छ । यसक्रममा अफगानिस्तान, दक्षिण सुडान, सिरिया, प्यालेस्टाइन, यमनमा भएका युद्ध हिंसाका घटना रसिया –युक्रेन जस्ता युद्ध र हिंसात्मक द्वन्द्वहरूले धेरै मानिसहरूलाई आफ्नो ज्यानको डरले भाग्न बाध्य पारेको छ ।
यस्तै आफ्नो मातृभूमि छोडन वाध्य हुने अन्य कारणमा राजनीतिक, जातीय, धार्मिक वा लिङ्ग–विशिष्ट उत्पीडन हुन् । यस्तै बढ्दो रूपमा बाढी, आँधीबेहरी, भूकम्प र चरम खडेरी जस्ता प्राकृतिक प्रकोपहरूले पनि मानिसहरुलाई शरणार्थी बन्न बाध्य बनाएको छ ।
जेनेभा महासन्धि अनुसार, शरणार्थी भनेको त्यस्तो व्यक्ति हो जसले धर्म वा युद्धको कारणले गर्दा वा कुनै विशेष सामाजिक समूह वा राजनीतिक विचार (राजनीतिक शरणार्थी) को सदस्यको रूपमा आफ्नो हैसियतको कारणले गर्दा त्यहाँ सताइने डरले स्वेच्छाले आफ्नो नागरिक भएको राज्य छोड्छ र यसको अतिरिक्त उसलाई आफ्नो देशबाट सुरक्षा प्राप्त गर्न असम्भव छ वा, यस डरको कारणले गर्दा ऊ त्यो सुरक्षा अन्तर्गत राख्न चाहँदैन।वास्तविक जीवनमा शरणार्थीहरु युद्ध भएका देशमा भएको बम विस्फोटबाट बच्न पौडी खेल्न नजान्ने महिलाहरू आफ्ना बच्चाहरूसहित समुद्रमा हाम फाल्दै ‘सभ्य पश्चिमी संसार’ मा पुग्न बाध्य हुन्छन् । र उनीहरूलाई त्यहाँ बन्द गरिएको कोठरीमा असहाय अवस्थामा राखिन्छ ।
साधारण एपेन्डिसाइटिसबाट मर्ने मानिसहरू थुप्रै हुन्छन् । कठोर परिस्थितिमा अनगिन्ती माइल यात्रा गरेर, शासनद्वारा वा युद्धद्वारा वा दुःख र गरिबीद्वारा पछ्याइएकाआधुनिक यातना शिविरहरूमा बस्ने बालबालिका, तथाकथित तातो ठाउँहरू, स्कूल जान नसक्ने, खेल्न नसक्ने, आफ्ना साथीभाइ वा परिवारका सदस्यहरूको लाश देखेर अचानक वयस्क भएका बालबालिकाहरू, आफ्नो ठाउँमा सैन्य आक्रमणपछि भाग्ने क्रममा छुट्टिएका परिवारहरू र शक्तिशाली राज्यका राजनीतिक नेताहरूले उनीहरूको पुनर्मिलनलाई रोक्छन्, किनभने ‘उनीहरूको अर्थतन्त्र’ ठूलो संख्यामा शरणार्थीहरूलाई सहन सक्दैन ।
विश्वमा अहिले १२ करोड ३० लाख मानिस शरणार्थी बन्न वाध्य भएका छन् । विश्वमा सबैभन्दा बढी शरणार्थी सिरियामा ६.४९ मिलियन, अफगानिस्तानमा ६.१ मिलियन, युक्रेनमा ३.७ मिलियन रहेका छन् ।
नेपालमा भुटान र तिब्बतीबाहेक विभिन्न नौ मुलुकका शरणार्थी नेपालमा आश्रय लिइरहेका छन् । यसमध्ये म्यानमार, पाकिस्तान, अफगानिस्तान, श्रीलंका, बंगलादेश, इराक, इरानसहित अफ्रिकी मुलुक सोमालिया र कंगोका नागरिकसमेत शरणार्थीका रुपमा नेपाल भित्रिएका छन् । सरकारले भुटान र तिब्बतीबाहेक अन्य मुलुकका नागरिकलाई शरणार्थीको हैसियत दिएको छैन ।
सरकारले यस्ता नागरिकलाई गैरकानुनी रुपमा बसोबास गरिरहेका व्यक्तिको सूचीमा राखेको छ । वास्तविक तथ्यांक नभए पनि खुल्ला सीमानाका कारण नेपालमा झन्डै ५० हजारभन्दा बढी विभिन्न देशका शरणार्थीहरु रहेको अनुमान गर्न सकिन्छ ।
शरणार्थीहरुको लामो समयसम्म विस्थापन बढ्दै जाँदा धेरै द्वन्द्व र प्रकोपहरूले कानुनी मान्यताको पर्खाइमा एक दशकभन्दा बढी समय देखिन उनीहरूले कष्टकर जीवन बिताइरहेका छन् । उनीहरू ७० प्रतिशत भन्दा बढी कम र मध्यम आय भएका देशहरूमा आश्रित छन् । उनीहरु प्रायः शहरी क्षेत्रहरूमा जहाँ कानुनी, वित्तीय र संरचनात्मक अवरोधहरूले स्वास्थ्यमा पहुँचमा बाधा पु¥याउँछन् । तीमध्ये ४ करोड ७० लाखभन्दा बढी बालबालिकाहरू छन्, जसले स्वास्थ्य, शिक्षा र सुरक्षामा अवरोध पु¥याएको पहुँचको सामना गरिरहेका छन् । पहुँचमा अवरोध बढ्दै जाँदा महिला र नवजात शिशुहरूको जीवन अवरुद्ध मातृ र आवश्यक हेरचाहको साथ उच्च जोखिममा परेको छ ।
आज विश्वका जनता साम्राज्यवादी अमेरिकाले विभिन्न मुलुकमा संचालन गरेको युद्ध, उत्पीडन र प्रकोपबाट भाग्न बाध्य भएर शरणार्थी बनेका छन् । करोडौं शरणार्थीहरूको अवस्था कहालीलाग्दो छ । प्रत्येक शरणार्थीले गहिरो क्षतिको कथा बोकेका छन् । र उनीहरु उखेलिएको परिवार र भविष्य उजाडिएको अवस्थामा छन् । धेरै शरणार्थीले बन्द ढोका र विदेशीप्रति घृणाको बढ्दो लहरको सामना गर्छन्।सुडानदेखि युक्रेन, हैटीदेखि म्यानमारसम्म, मानिसहरू आफ्नो जीवनको लागि भागिरहेका छन् ।
जबकि समर्थन घट्दै गइरहेको छ । र, विकासशील देशहरूमा प्रायः आयोजक समुदायहरूले सबैभन्दा ठूलो बोझ बोकिरहेका छन् । यो अनुचित र दिगो छैन।तर संसार कम भए पनि, शरणार्थीहरूले असाधारण साहस, लचिलोपन र दृढ संकल्प देखाउन जारी राख्छन्।र मौका पाएपछि, तिनीहरूले अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन, संस्कृतिहरूलाई समृद्ध बनाउन र सामाजिक बन्धनहरूलाई गहिरो बनाउन अर्थपूर्ण रूपमा योगदान गर्छन् ।
विश्व शरणार्थी दिवसमा ऐक्यबद्धताको अर्थ मानवीय र विकास सहयोगलाई बढावा दिनु, पुनर्वास जस्ता संरक्षण र दिगो समाधानहरू विस्तार गर्नु र अन्तर्राष्ट्रिय कानूनको स्तम्भको रूपमा शरण खोज्ने अधिकारलाई कायम राख्नु र युद्ध अन्त्य गर्न दबाब दिनु हो । यसको अर्थ शरणार्थीहरूको कुरा सुन्नु र उनीहरूको भविष्यलाई आकार दिन उनीहरूको आवाज सुनिश्चित गर्नु पनि हुनुपर्छ । र यसको अर्थ शिक्षा, सम्मानजनक काम र समान अधिकार मार्फत दीर्घकालीन एकीकरणमा लगानी गर्नु हो।शरणार्थी बन्नु कहिल्यै पनि विकल्प होइन् । मानवतावादको भावनाबाट शरणार्थीहरुको बांच्न पाउने अधिकारको सुनिश्चित गरिनुपर्छ ।
शरणार्थीहरुलाई पर्याप्त सहयोग प्रदान गर्नु भनेको जबरजस्ती विस्थापन र शरणार्थी स्थिति निम्त्याउने कारणहरूलाई हटाउन लड्नु हो । र, सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा युद्धहरू रोक्नु हो, जुन जबरजस्ती स्थानान्तरणको मुख्य कारकहरूमध्ये एक हो । ठूला पूँजीवादी राज्यहरू र उनीहरूका बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू बीचको आर्थिक प्रतिद्वन्द्विता र शत्रुताले लाखौं मानिसहरूलाई मातृभूमिबाट विस्थापित गरिरहेको छ ।
धेरैपटक जबरजस्ती विस्थापन वा जनसंख्याको बसाइँसराइ बहुराष्ट्रिय कम्पनीले मूल निवासीहरूको पुर्खा भूमिमा खनिज वा तेलको निकासी अगाडि बढाउनको लागि मात्र गरिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय ट्रेड युनियन आन्दोलनले यी कारणहरूलाई लक्षित गर्नुपर्छ । शरणार्थी समस्याको पछाडिको दोषीलाई उजागर गर्नुपर्छ र प्रकाश पार्नु पर्छ । यो पूँजीवाद हो, ठूलो पूँजीको लोभमा आधारित सामाजिक–आर्थिक प्रणालीभित्र युद्ध र द्वन्द्व भएको छ ।
विश्वका श्रमिक वर्गले शरणार्थीहरुको सहयोगका लागि जाती, राष्ट्रियता, धर्म वा लिङ्गको पर्वाह नगरी, आफ्नो संघर्षलाई तीव्र बनाउन, आफ्नो ऐक्यबद्धता विकास गर्न र शरणार्थी मुद्दा वरिपरि आफ्नो गतिविधिहरू बढाउन आवश्यक छ। शरणार्थीलाई सहयोग वा दान मात्रै होइन । सबै शरणार्थी परिवारहरूको पुनर्मिलन, जो आफ्नो ठाउँबाट भाग्ने क्रममा विभाजित थिए, सबै शरणार्थी बालबालिकाहरूको लागि विद्यालय शिक्षामा पहुँच स्थापित गर्न, सबै खाले युद्ध र सैन्य हस्तक्षेपहरू तुरुन्तै बन्द गर्ने माग र आन्दोलनका साथ शरणार्थी दिवस मनाउन आवश्यक छ ।
साम्राज्यवादी सैन्य द्वन्द्वले बसाइँसराइ र शरणार्थी संकट उत्पन्न गरेको छ । यस्तै, बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू बिच नाफाका लागि जनताको प्राकृतिक स्रोतहरू नियन्त्रण गर्न खोज्ने शक्तिशाली राज्यहरू बीचको अन्तरविरोध पनि छ; यो अरू केही होइन, शोषण नै हो जसले समाजलाई धनी र गरिब बीच विभाजित गर्दछ ।
अल्पविकसित देशहरूको सम्पत्तिको शोषण र लुटपाट गरिबी र बसाइँसराइको प्रेरक शक्ति हो।तसर्थ गरिब देशहरूको बाह्य ऋणको उन्मूलन अन्तर्राष्ट्रिय ट्रेड युनियन आन्दोलनको प्रमुख एजेन्डा बन्नुपर्छ । यसैगरी, आप्रवासी र शरणार्थीहरूको जीवन र अधिकारको रक्षा गर्न, आप्रवासी कामदारहरू विरुद्ध जातिवाद र भेदभावको निन्दा गर्न र स्थानीय र आप्रवासी कामदारहरूको संयुक्त संघर्षलाई प्रवद्र्धन गर्न र तिनीहरूको जाति, उत्पत्ति, भाषा, धर्म, आदि जुनसुकै भएपनि उनीहरूको समसामयिक आवश्यकताहरू पूरा गर्न, अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाहरूको संलग्नता बिना सबै आवश्यक र स्थायी कर्मचारीहरूसहित आप्रवासी र शरणार्थीहरूको लागि सार्वजनिक सेवाहरू उपलब्ध गराउनुपर्छ ।
(लेखक पेसागत महासंघ नेपालका अध्यक्ष तथा विश्व ट्रेड युनियन महासंघका प्रेसिडेन्सियल काउन्सिल सदस्य हुनुहुन्छ ।)
